Zelfonderzoek en zelfmelden fraude en corruptie

Zelfonderzoek en zelfmelding

Wanneer er signalen zijn van fraude of corruptie kan een bedrijf onderzoek (laten) doen om vast te stellen wat er daadwerkelijk is gebeurd. Dit onderzoek kan door een bedrijf zelf worden gedaan, maar bijvoorbeeld ook door accountants en advocaten. Als er daadwerkelijk fraude of corruptie is geconstateerd tijdens het zelfonderzoek of als er hele sterke vermoedens zijn, dan kan hiervan zelfmelding worden gedaan bij het Openbaar Ministerie.

Voordelen van zelfmelding

Het doen van zelfonderzoek naar signalen van fraude en corruptie bevordert de integriteit van Nederlandse bedrijven, zelfs als een zelfmelding uitblijft. Want – zo stelt de minister van Justitie en Veiligheid – als bedrijven naar aanleiding van een zelfonderzoek passende maatregelen treffen, dan draagt dit bij aan het zelfreinigend vermogen van Nederlandse bedrijven, zelfs als hiervan geen melding wordt gedaan bij het Openbaar Ministerie.

Het Openbaar Ministerie heeft aan de minister aangegeven dat zelfmelden van fraude en corruptie een waardevol instrument is om meer zicht te krijgen in financieel-economische criminaliteit, zowel op het niveau van individuele zaken als bij de signalering van bepaalde fenomenen. Een belangrijk voordeel zou hierbij kunnen zijn dat op deze wijze efficiënt omgegaan kan worden met de beperkte capaciteit bij het Openbaar Ministerie en de opsporingsdiensten als een bedrijf zelf al onderzoek heeft gedaan of laten doen.

Behoefte aan regels

Hoewel de praktijk van zelfonderzoeken als interne onderzoeken en het zelfmelden van de resultaten van die onderzoeken op zich niet nieuw is, is er toch (nog) geen regelgevend kader in Nederland over de omgang met zelfmeldingen en het gebruik van zelfonderzoeken. Het WODC-onderzoek laat zien dat de meeste deskundigen voorstander zijn van nadere regulering van het zelfonderzoek en zelfmelding van fraude en corruptie.[1] De minister onderschrijft de behoefte aan duidelijke kaders over het gebruik van zelfonderzoek en zelfmelding in de praktijk.

Juist de rechtszekerheid voor bedrijven is de belangrijkste reden voor een regelgevend kader.[2] Door een regelgevend kader krijgen bedrijven inzicht in de voorwaarden waaraan een zelfonderzoek moet voldoen om door het Openbaar Ministerie te worden betrokken in het strafrechtelijke zaaksonderzoek.

Regulering van zelfonderzoek door ‘Aanwijzing’

In het WODC-onderzoek werd duidelijk dat de nadere regelgeving vooral op hoofdlijnen moest plaatsvinden zodat er ruimte zou zijn voor maatwerk. Wat de minister betreft is het in beginsel aan het bedrijf zelf om te bepalen op welke wijze het zelfonderzoek wordt gedaan. Maar er kunnen wel eisen worden gesteld aan een zelfonderzoek, zodat de resultaten betrouwbaar en bruikbaar zijn in een strafrechtelijk onderzoek.

Desgevraagd heeft het Openbaar Ministerie aangegeven dat een zogenaamde ‘Aanwijzing’ de mogelijkheden biedt voor passende en beperkte regels. Op dit moment is het nog niet duidelijk of er één Aanwijzing komt waarin zowel de regels voor het zelfonderzoek als de regels voor de zelfmelding komen te staan, of dat beide onderwerpen ieder een eigen Aanwijzing krijgen.

Het is al wel duidelijk dat de OM-Aanwijzing over zelfmelden alleen betrekking zal hebben op financieel-economische criminaliteit. De minister heeft in haar brief van februari 2024 aangegeven aan welke onderwerpen kan worden gedacht bij de Aanwijzing zelfmelden. Zo is het Openbaar Ministerie voornemens om kortingspercentages te noemen bij geldboetes en medewerking bij het strafrechtelijk onderzoek. Hierbij kan ook worden gedacht aan het omschrijven van de voorwaarden waaraan voldaan moet worden om in aanmerking te komen voor bepaalde korting, zoals de tijdigheid en de volledigheid van de melding en de mate waarin medewerking is verleend aan het strafrechtelijk onderzoek.

Daarnaast wil het Openbaar Ministerie ook eisen formuleren waaraan een zelfonderzoek moet voldoen om in het zaaksdossier te worden betrokken. De brief van de minister beschrijft hierover de volgende onderwerpen:

• De onderzoeksopdracht/ onderzoeksbrief
• De onafhankelijkheid en deskundigheid van de onderzoeker
• Gegevensonderzoek
• Interviews
• De rapportage
• De verstrekking aan het Openbaar Ministerie
• Verificatie

Met deze Aanwijzing in aantocht ziet de minister geen reden voor aanvullende wetgeving. De brief van de minister gaat ook nog in op enkele andere onderwerpen die in het WODC-onderzoek naar zelfonderzoek naar voren zijn gekomen. Deze onderwerpen zullen hierna kort worden toegelicht.

Rechtsbescherming natuurlijke personen

De rechtsbescherming voor natuurlijke personen in een zelfonderzoek is een moeilijk onderwerp. Want in hoeverre kan of moet medewerking worden verwacht van natuurlijke personen bij een zelfonderzoek? Het WODC-rapport en de brief van de minister geven aan dat de positie van natuurlijke personen in een zelfonderzoek niet eenvoudig is, maar de minister geeft niet direct aan dat er op dit punt nadere regelgeving te verwachten is. Dit speelt in het bijzonder bij natuurlijke personen die zichzelf mogelijk zouden belasten tijdens een zelfonderzoek.

Positie van slachtoffer

Uit het WODC-onderzoek blijkt dat de rechtspositie van slachtoffers in de onderzochte landen onderbelicht is gebleven, maar dat er geen noodzaak is om daarover regels op te nemen in de Aanwijzing van het Openbaar Ministerie over zelfonderzoek en zelfmelding in het kader van de strafrechtelijke aanpak van financieel-economische criminaliteit. De minister stelt – kort samengevat – dat het Nederlandse strafproces genoeg mogelijkheden biedt om te voorzien in de positie van het slachtoffer.

Klassenjustitie  

Een ander probleem dat in dit kader wordt genoemd is de perceptie van klassenjustitie. De minister wijst hier – terecht – op het feit dat het zowel rechtspersonen áls natuurlijke personen vrijstaat om mee te werken met de waarheidsvinding zonder voorafgaande zelfmelding of een zelfonderzoek. Daarnaast verwacht de minister dat regulering kan bijdragen aan de transparantie over de behandeling van zelfonderzoeken en zelfmeldingen en daarmee kan bijdragen aan een juist beeld.

Verschoningsrecht

Ten aanzien van de rol van advocaten bij het uitvoeren van zelfonderzoeken is de minister van mening dat advocaten instaat zijn om voldoende onafhankelijk en onpartijdig een zelfonderzoek uit te voeren, waarbij zij gebonden zijn aan beroeps- en gedragsregels en het voor advocaten geldende tuchtrecht. Een beroep op het verschoningsrecht hoeft volgens de minister geen obstakel te zijn voor een gedegen zelfonderzoek. Dit kan onder omstandigheden wel tot gevolg hebben dat wanneer bepaalde informatie niet zou worden gedeeld, door een beroep op het verschoningsrecht, het Openbaar Ministerie dit zal meewegen bij de beoordeling van de volledigheid van het onderzoek.

Zomer 2024

De minister van Justitie en Veiligheid ziet dus in het zelfonderzoek en de zelfmelding door bedrijven bij fraude en corruptie een waardevolle mogelijkheid om financieel-economische criminaliteit te bestrijden, mits dat gebeurt binnen de spelregels van de Aanwijzing die door het Openbaar Ministerie wordt opgesteld. De minister heeft aangegeven dat de verwachting is dat de Aanwijzing in de zomer van 2024 ter consultatie wordt voorgelegd aan betrokken partijen.

Fraude of corruptie, wat nu?

De praktijk van zelfonderzoeken en zelfmeldingen bestaat al langer. Wachten totdat de Aanwijzing van het Openbaar Ministerie er is hoeft dus zeker niet. Bent u benieuwd hoe u met een signaal van fraude of corruptie moet omgaan? Of wilt u meer weten over de praktijk van zelfonderzoeken? Neem dan contact op met h.vanaardenne@ploum.nl