Eindrapport OCTAS: drie varianten voor een toekomstbestendig arbeidsongeschiktheidsstelsel

Arbeidsongeschiktheidsstelsel onder druk

Wij schreven al eerder over de achterstanden bij het UWV, het tekort aan verzekeringsartsen, en de knelpunten in het arbeidsongeschiktheidsstelsel. Minister Van Gennip (inmiddels demissionair) heeft vanwege deze problematiek de Onafhankelijke Commissie Toekomst Arbeidsongeschiktheidsstelsel (OCTAS) aangesteld. OCTAS kreeg de opdracht het arbeidsongeschiktheidsstelsel te evalueren en het kabinet te adviseren over een toekomstbestendig stelsel. Aan OCTAS de opdracht om met meerdere oplossingsrichtingen te komen voor de fundamentele en structurele knelpunten.

OCTAS tussenrapport

In oktober 2023 publiceerde OCTAS haar tussenrapportage waarin zij het huidige arbeidsongeschiktheidsstelsel beoordeelde. Die beoordeling was niet mals. De commissie signaleerde veel – vaak al lange tijd aanwezige – knelpunten; meer nog dan zij dacht te vinden. Het grootste knelpunt, en meest urgente probleem, is de complexiteit van het stelsel. De systematiek is voor mensen niet te begrijpen, zij kunnen de gevolgen van hun handelen voor hun uitkering niet overzien, en zijn daardoor bang iets fout te doen: het stelsel legt hen lam. Daarnaast ondervinden de meest kwetsbaren de grootste nadelen, loopt de uitvoering spaak door personeelstekorten en regeldruk, en stimuleert het stelsel werken te weinig, waardoor arbeidscapaciteit onbenut blijft en de afstand tot de arbeidsmarkt van arbeidsongeschikten groter wordt.

OCTAS eindrapport

Op 29 februari 2024 overhandigde OCTAS het eindrapport aan het kabinet. Het arbeidsongeschiktheidsstelsel van de toekomst moet volgens de commissie meer ‘aandacht, vertrouwen en zekerheid’ geven aan alle betrokkenen.

OCTAS adviseert allereerst in te zetten op preventie. Effectieve preventie voorkomt ziekteverzuim en langdurige arbeidsongeschiktheid. De gezonde werkomgeving, een gedeelde verantwoordelijkheid van werkgever en werknemer, moet meer aandacht krijgen.

OCTAS biedt geen hapklare oplossing voor de problematiek, maar adviseert het kabinet om een keuze te maken voor één van drie varianten:

1. Huidig stelsel beter
2. Werk staat voorop
3. Basis voor werkenden

Uitgangspunt bij alle varianten is dat de complexiteit moet afnemen: mensen moeten het stelsel kunnen begrijpen. Daarnaast moet vertrouwen de basis zijn. Mensen moeten niet hard worden gestraft als zij een fout maken: de menselijke maat moet terug. Dat hoort men vaker sinds de toeslagenaffaire. Een wetsvoorstel met deze insteek ligt voor ter internetconsultatie, maar werd kritisch ontvangen door de Raad voor de Rechtspraak. OCTAS benadrukt dat in iedere variant een belangrijke rol is weggelegd voor werkgevers.

Huidig stelsel beter

De eerste variant blijft het dichtstbij het huidige stelsel. Dat stelsel werkte ooit goed. In deze variant worden de knelpunten snel en effectief aangepakt, met name door de complexiteit terug te dringen.

Wijzigingen die OCTAS adviseert zijn onder andere:

• in de Wet WIA één uitkeringsregime hanteren, in plaats van het huidige onderscheid tussen WGA (met subregelingen) en IVA, met een uitkeringspercentage ter hoogte van 70% van het (gemaximeerde) SV-loon;
• de arbeidsongeschiktheidsdrempel in de Wet WIA verlagen van 35% naar 25%;
• meer ruimte voor de arbeidsdeskundige om geschikte functies te vinden die aansluiten bij de beperkingen;
• de instroom van veelverdieners moeilijker maken door maximering van het loon dat als uitgangspunt dient voor de berekening van arbeidsongeschiktheidspercentage;
• een publieke verzekering voor zelfstandigen die hen na de wachttijd een uitkeringsrecht geeft ter hoogte van het sociaal minimum;
• de re-integratiedienstverlening toegankelijker maken en intensiever begeleiden naar werk.

Werk staat voorop

Deze variant richt zich meer op wat mensen wél kunnen, in plaats van op wat zij niet kunnen. Mensen re-integreren niet vanuit een arbeidsongeschiktheidsstelsel, maar juist omgedraaid: re-integratie staat voorop, lukt dit niet, dan pas krijg je een arbeidsongeschiktheidsuitkering.

Na de wachttijd van 104 weken krijgen arbeidsongeschikten een re-integratieuitkering voor 3 tot 5 jaar. Deze is over de hele periode gelijk en relatief hoog. Werken loont, omdat de inkomsten uit werk deels mogen worden gehouden. Re-integratie wordt in die periode intensiever en effectiever begeleid. Pas als de re-integratie niet lukt volgt een arbeidsongeschiktheidsbeoordeling en -uitkering. De toegang tot deze uitkering is streng: alleen voor volledig arbeidsongeschikten, of mensen die wel werken maar een structureel verlies aan inkomen hebben. De hoogte van die uitkering is afhankelijk van het arbeidsongeschiktheidspercentage. Voor zelfstandigen is de hoogte gelijk aan het sociaal minimum.

Basis voor werkenden

In deze variant worden alle werkenden hetzelfde behandeld; werknemer of zelfstandige. Bij arbeidsongeschiktheid kunnen zij terugvallen op één basisverzekering voor ziekte en arbeidsongeschiktheid, waarvoor een vaste premie moet worden betaald. De hoogte van de basisuitkering ligt op het niveau van het sociaal minimum, ongeacht de mate van arbeidsongeschiktheid. De uitkering zal hierdoor voor veel arbeidsongeschikten lager zijn dan in het huidige stelsel, wat hen zou moeten motiveren om hun mogelijkheden om te werken eerder te benutten.

Voor werknemers geldt een verplichte aanvullende verzekering, die niet voor de zelfstandigen toegankelijk is. De zelfstandigen kunnen dit risico wel verzekeren op de private verzekeringsmarkt. De aanvullende verzekering keert een uitkering uit waarvan de hoogte afhankelijk is van het arbeidsongeschiktheidspercentage. De premie voor deze aanvullende verzekering is gedifferentieerd, vergelijkbaar met het huidige stelsel.

In deze variant komen verder andere zaken terug uit de ‘Huidige stelsel beter’-variant en ook een focus op re-integratie door het Regionale Re-integratiedienstloket (RRL).

Niet onverdeeld enthousiast

Het OCTAS-rapport is niet onverdeeld enthousiast ontvangen. Zowel werknemers- als werkgeversvertegenwoordigers zien nadelen. Vakbonden vinden de werknemers juist te weinig beschermd, met name in de varianten ‘Werk staat voorop’ en ‘Basis voor werkenden’. Op de beperktere rol van de arbeidsongeschiktheidsbeoordeling en lagere uitkering – met name voor de meest kwetsbaren – zijn zij kritisch. Werkgeversverenigingen vinden juist dat de rekening van het stelsel (nog steeds) teveel bij werkgevers – en dan met name het MKB – wordt neergelegd. Zij hoopten bijvoorbeeld op een verkorting van de wachttijd. Ook zullen de stelsels duurder uitvallen – een schatting is lastig, maar tot maximaal €2mrd., aldus OCTAS – welke kosten op werkgevers zullen worden verhaald.

Hoe nu verder?

Minister Van Gennip heeft aangekondigd met het rapport aan de slag te gaan. Naar verwachting in het najaar moeten de uitkomsten van het kabinet van de drie varianten – en budgettaire effecten – klaarliggen. Relatief snel voor een dergelijke opgave, maar toch laat het dus nog even op zich wachten. Wij houden u vanzelfsprekend op de hoogte.

Vragen over OCTAS of het arbeidsongeschiktheidsstelsel? Neem dan contact op met onze sectie Arbeidsrecht.

Nog geen abonnee? Meld u dan hier aan voor onze nieuwsbrief.