Commissievoorstel aanvaard voor een Europees interventiemechanisme vanwege de hoge energieprijzen

De Europese marktregels voor elektriciteit en aardgas stellen de lidstaten en de Brusselse instellingen in het licht van de gevolgen van de inval in Oekraïne al enige tijd voor grote uitdagingen. De combinatie van leveringszekerheid voor burgers en bedrijven en de eisen van de energietransitie vraagt om ongekende ingrepen in deze markten. Ook al bieden de EU regels de lidstaten de nodige ruimte om eigen accenten te plaatsen voor nationaal beleid, de EU Raad van Energieministers bereikte vorige week politieke overeenstemming over een verordening met de hoofdlijnen voor een crisisstelsel op Europees niveau. Aldus kunnen nadelige effecten van afzonderlijke nationale oplossingen worden voorkomen. Deze bijdrage biedt een kort overzicht van de regels die de afgelopen tijd op dit gebied zijn vastgesteld en die snel kunnen worden uitgewerkt.

In het Europese stelsel van integratie vormt het algemene economische beleid traditioneel een materie, dat in belangrijke mate door de lidstaten zelf wordt bepaald. Dat is niet toevallig. Niet alleen raakt energiebeleid vaak nauw aan de openbare veiligheid en het openbaar bestuur van een land. Op energiegebied bestaan bovendien aanzienlijke verschillen in beschikbare energiebronnen, politieke voorkeuren (kernenergie, niet-fossiele bronnen) en handelspatronen voor kolen, olie en gas. De afhankelijkheid van externe bronnen loopt daarmee tussen de lidstaten sterk uiteen. De regels van de EU Verdragen bevestigen de zelfstandige positie voor de energiesector. De lidstaten nemen eigen beslissingen over de aanvoer van energiestromen en de prijzen die daarvoor moeten worden betaald.

Sterk oplopende prijzen en plotselinge verstoring van energiestromen

Al in 2021 wordt de trend van oplopende energieprijzen voor cruciale bronnen als olie en aardgas op de voet gevolgd in Brussel. De oorlog tegen Oekraïne bracht bijkomende spanningen teweeg vanwege boycotmaatrelen en beperking en zelfs stopzetting van gasexporten naar een aantal lidstaten. In mei 2022 bereikte de Energieraad overeenstemming over een gezamenlijke aanpak van de aanleg van gasvoorraden voor de komende winterperioden (het REPowerEU-plan). Die opslagruimten zijn inmiddels voor de nabije toekomst veelal volgens plan gevuld. Veel EU landen ontwikkelden daarnaast eigen plannen om de gevolgen van stijgende prijsinflatie en de lagere beschikbaarheid en hogere energieprijzen voor burgers en bedrijven te verzachten.

In september stelde de Europese Commissie vanwege de hoge energieprijzen een wat zij noemde gemeenschappelijke noodinterventie voor, waarin de diverse nationale ondersteuningsplannen konden worden ingepast. De Commissie deed hiervoor beroep op artikel 122, een verdragsbepaling die sinds de start van de Europese integratie maar zelden is gebruikt. De bepaling is onderdeel van het hoofdstuk over economisch beleid, dat in beginsel tussen lidstaten enkel wordt gecoördineerd. Artikel 122 spreekt van Europese maatregelen in een geest van solidariteit tussen de lidstaten, met name wanneer zich ernstige moeilijkheden voordoen bij de voorziening van bepaalde producten, in het bijzonder op energiegebied.

Opzet en onderdelen van de Europese prijsregeling

Er is sprake van een geïntegreerd pakket aan onderling van elkaar afhankelijke maatregelen die onmiddellijk moeten worden ingevoerd. Deze regels zijn erop gericht voor consumenten de gevolgen van hoge energieprijzen te verkleinen, zonder te raken aan de voordelen van de interne markt en het gelijke speelveld daarop. De belangrijke onderdelen van de regeling liggen op het vlak van:

1. beperking van de vraag naar energieproducten;
2. plafonnering van marktinkomsten van elektriciteitsopwekkers;
3. verdeling van het surplus over eindafnemers;
4. maatregelen op het gebied van detailhandel;
5. verplichte solidariteitsbijdrage van energieverwerkers en raffinage.

Dit zijn de elementen die ook in veel maatregelen van lidstaten voorkomen, ook in de huidige Nederlandse regels. De detaillering en de praktische uitvoering van de prijsinterventies worden in belangrijke mate in handen van de lidstaten gelegd. De afroming van de inkomsten bij producenten is bedoeld voor ondersteuning (met het surplus) van huishoudens en het midden- en kleinbedrijf (onderdelen 3 en 4). De geldstromen lopen niet via de EU begroting maar worden op nationaal niveau geïncasseerd en uitgegeven. Dat vergt binnen de regels van de verordening veel uitvoeringsinspanning van organen van de lidstaten.

Zo bevat de verordening voor de lidstaten een bindend streefcijfer van 5% voor de vermindering van het energieverbruik tijdens (per land geselecteerde) piekuren, die voor elke maand ten minste 10% van de uren bestrijken waar de prijzen, gezien de toegepaste energiebron, het hoogst zullen zijn. Een lidstaat heeft de vrijheid zich te richten op consumenten die hun flexibiliteit kunnen sturen door vraagvermindering of verschuiving naar andere uren. Deze afvlakking van het verbruiksprofiel per uur kan samenhangen met de energiebron die op dat moment voor de elektriciteitsopwekking wordt gebruikt (bijv. in gasgestookte centrales).

Voor de invordering van buitensporige marktinkomsten van producenten (de plafonnering) stelt de verordening in dit crisispakket een grens vast van maximaal 180 EUR per MWh. De lidstaten passen deze grens toe op alle producenten, ongeacht het tijdstip waarop de transacties plaatsvinden en los van de wijze van verhandeling. De hoogte van dit plafond is gebaseerd op de uitkomsten van uitvoerig wetenschappelijk onderzoek in opdracht van de Commissie. Daarbij heeft, met het oog op de voortgang van de energietransitie, de noodzaak om de investeringen in hernieuwbare energie niet te doorkruisen een grote rol gespeeld. Het plafond geldt dus ook voor stroomopwekking uit wind, zon en andere hernieuwbare bronnen. De lidstaten moeten de opbrengst van deze solidariteitsbijdrage volledig doorschuiven als compensatie naar de eindafnemers die zijn getroffen door de extreme stijging van energieprijzen.

Tenslotte schrijft de nieuwe verordening de hoofdregels voor de bijdrage die verwerkers van olie, gas, steenkool, zoals raffinagebedrijven, moeten leveren. Die bijdrage is verschuldigd indien zich bij een EU onderneming na 1 januari 2022 een toename van de belastbare winst van meer dan 20% heeft voorgedaan. Ook die opbrengsten moeten door de lidstaten worden aangewend als solidariteitsbijdrage.

Afronding

Na de politieke instemming van de lidstaten van vrijdag 30 september 2022 met de voorgestelde verordening zal de definitieve regeling via de schriftelijke procedure worden goedgekeurd en in het EU Publicatieblad verschijnen. Inwerkingtreding volgt een dag later, behalve enkele onderdelen die gaan gelden per 1 december 2022. Als noodinterventie is de regeling van toepassing voor een periode van één jaar vanaf inwerkingtreding.